عبقات الانوار

میر حامد حسین موسوی لکهنوی هندی از دانشمندان قرن ۱۳ و ۱۴ هندوستان نویسنده این کتاب موسوعه حدیثی تاریخی کلامی عقیدتی است.

میر حامد حسین این کتاب را در موضوع «مناقب ائمهٔ اطهار علیهم‌السلام» و در اصل رد کتابِ «تحفة اثنا عشریه» (نوشتهٔ عبدالعزیز دهلوی) نوشته‌است. دهلوی فرزند شاه ولی‌الله دهلوی از رهبران دیوندی و فرقه‌های تکفیری اهل سنت است که در کتاب خود با حملات غیر مستند و با لحن توهین‌آمیز، به شیعیان اهانت بسیار روا داشته‌است. صاحب عبقات الانوار دربارهٔ نویسنده تحفةاثنی عشریه می‌نویسد: در این کتاب عقاید و آرای شیعه را به‌طور عموم و فرقه اثناعشریه را به خصوص، در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان، به عباراتی خارج از نزاکت و کلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به شیوه کتب نوآموزان که به خطاب نزدیک تر است تا به برهان مورد حمله و اعتراض قرار داده… کتاب را مملو از افتراآت و تهمت‌های شنیعه ساخته‌است.

بسیاری از جمله میر حامد حسین به جواب اشکالات و اکاذیب وی پرداخته‌اند. همچنین میرزا محمد کامل دهلوی از علمای شیعه در هند و نویسنده کتاب نزهه اثنی عشریه نیز کتاب خود را در رد کتاب تحفه اثنا عشریه شاه عبدالعزیز دهلوی نوشته‌است. وی دوران سلسله Jhajhar دستگیر و در زندان درگذشت. مدفن وی پنجه شریف در کشمیر است. وی در بین شیعیان هند به شهید رابع معروف است. شمار ردیه‌های تحفه بیش از ۲۵ عنوان است که محقق طباطبایی در مقالهٔ «موقف الشیعه من هجمات الخصوم» فهرستی از آن‌ها را برمی‌شمارد.

در میان این کتاب‌ها، چند کتاب از علامه سید محمد قلی کنتوری(۵ ذیقعده ۱۱۸۸–۴ محرم ۱۳۶۰) پدر میر حامد حسین جلب نظر می‌کند.

ـ کتاب «السیف الناصری» در جواب باب اول تحفه اثناعشریه.

ـ کتاب «تقلیب المکائد» در جواب باب دوم تحفه اثناعشریه.

ـ کتاب «برهان السعاده» در جواب باب هفتم تحفه اثناعشریه.

ـ کتاب «تشیید المطاعن» در جواب باب دهم تحفه اثناعشریه.

ـ کتاب «مصارع الافهام» در جواب باب یازدهم تحفه اثناعشریه.

۱. میرزا محمد اخباری نیشابوری ابن عبدالنبی (مقتول ۱۲۳۲ه‍.ق). سیف‌الله المسلول علی مخربی دین الرسول این کتاب در رد بر تمام تحفه اثناعشریه است.

۲. سید دلدار علی بن سید محمد معین نقوی لکهنوی (م ۱۲۳۵ه‍.ق). احیاء السنة وامامة البدعة (فارسی) در رد بر باب هشتم تحفه و حسام الاسلام و سهام الملام (فارسی) در رد باب ششم تحفه و الصوارم الالهیه (فارسی) در رد باب پنجم تحفه و ذوالفقار (فارسی) در رد بر باب دوازدهم تحفه اثناعشریه.

۳. میرزا محمد بن احمد خان طبیب کشمیری دهلوی (م ۱۲۳۵ه‍.ق). النزهة الاثنی عشریه در رد تمام ابواب دوازده‌گانه تحفه اثناعشریه.

۴. سید مفتی محمد قلی موسوی لکهنوی والد ماجد صاحب عبقات، نویسنده برهان السعادات در رد باب هفتم تحفه و سیف ناصری در رد باب اول تحفه و تقلیب المکائد در رد باب دوم تحفه و تشیید المطاعن در رد باب دهم تحفه و مصارع الافهام لقلع الاوهام در رد باب یازدهم تحفه اثناعشریه.

۵. سبحان علی خان هندی (م ۱۲۶۰ه‍.ق). الوجیزة فی الاصول (فارسی). وی در این کتاب مقداری پیرامون علم اصول به بحث پرداخت، آن گاه احادیث دال بر امامت امیرالمؤمنین (ع) را ذکر کرد و سپس متعرض سخنان صاحب تحفه اثناعشریه شد و آن‌ها را رد کرد.

۶. سلطان العلماء سید محمد بن سید دلدار علی (م ۱۲۸۴ه‍.ق). الامامة (عربی) در رد باب هفتم و بوارق موبقه (فارسی) در رد باب هفتم تحفه اثناعشریه.

۷. سید مفتی محمد عباس لکهنوی (م ۱۳۰۶ه‍.ق). جواهر عبقریه در رد تحفه اثناعشریه.

1. خیرالدین محمد اله آبادی. هدیة العزیز (فارسی) در رد باب چهارم تحفه اثناعشریه. وی هم عصر پدر صاحب عبقات بود.
2. علامه سید جعفر معروف به ابوعلی خان موسوی. وی دو کتاب در رد تحفه به رشته تحریر درآورد.

الف) برهان الصادقین رد بر باب هفتم.

ب) تکسیر الضمین (فارسی) رد بر باب دهم.

۱۰. شیخ مهدی بن حسین خالصی کاظمی (م ۱۳۴۳ه‍.ق). کتابی به نام تصحیف المنحة الالهیه، عن النفثة الشیطانیة نوشت.

۱۱. علامه بزرگوار میرزا فتح‌الله معروف به شریعت (شیخ الشریعه) اصفهانی (م ۱۳۳۹ه‍.ق). المنحة الالهیة.

۱۲. علامه محقق سید محمد ابن سید دلدار علی معروف به سلطان العلماء. وی استاد صاحب عبقات الانوار است. کتابی در رد تحفه به نام طعن الرماح نوشته‌است.

عبقات الانوار بالغ بر ۲۵ جلد است و ده جلد آن چاپ شده‌است. تکمیل‌کننده کتاب شریف عبقات فرزند فاضل و نابغه زمان شمس العلماء ناصرالملت سید ناصر حسین موسوی بود که از چنان قلمی برخوردار است که گویا پدر و پسر یکی هستند و آن را خود علامه نگاشته. این کتاب دارای دو خلاصه و یک ترجمه می‌باشد. فارسی به قلم شیخ عباس قمی و عربی توسط آیت الله سید علی میلانی که به صورت خلاصه تعریب گردیده شده و ترجمه اردو توسط سید شجاعت حسین رضوی با نام نورالانوار ترجمه عبقات الانوار (حدیث ثقلین) در دوجلد و یک جلد (حدیث نور) ترجمه شده و به چاپ رسیده‌است.

کتاب به فارسی بوده و دارای دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلّداتی چند است. منهج اوّل دربارهٔ اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن مجید بر امامت است. منهج دوّم کتاب، دربارهٔ احادیث دوازده‌گانه‌ای است که مولوی عبدالعزیز دهلوی در کتاب تحفة اثنا عشریه، مغرضانه اصل یا تواتر آن‌ها را انکار و اشکالاتی بر این احادیث شیعی وارد کرده بود. این منهج از کتاب شگفت‌آور و عظیم عبقات الانوار، ۳۰ جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده‌است. هر یک از احادیث دوازده‌گانه، خود یک مجلّد و برخی از این مجلّدات هم در چنین جلد به سبک قدیم و سنگی چاپ شده‌است بدین شرح:

• مجلد اوّل از منهج دوّم، در مورد حدیث غدیر.
• مجلد دوّم، در موضوع حدیث منزلت.
• مجلد سوّم، دربارهٔ حدیث ولایت.
• مجلد چهارم، دربارهٔ حدیث طیر.
• مجلد پنجم، به شرح و پیان حدیث «انا مدینه العلم و علیّ بابها…».
• مجلد ششم، دربارهٔ حدیث تشبیه.
• مجلد هفتم، دربارهٔ حدیث «من ناصب علیاً لخلافه فهو کافر».
• مجلد هشتم، در بیان حدیث نور «کنت انا و علی نوراً…»
• مجلد نهم، دربارهٔ حدیث رایت.
• مجلد دهم، در موضوع حدیث «انّک تقاتل علی تأویل القرآن…».
• مجلد یازدهم، در مورد حدیث «الحقّ مع علیّ…».
• مجلد دوازدهم، دربارهٔ حدیث ثقلین.

بزرگان علم و تحقیق، بر عظمت کتاب عبقات الانوار اقرار کرده‌اند و آن را به دیگران نیز شناسانده‌اند:

• علامه امینی

شیخ عبدالحسین امینی صاحب الغدیر، دربارهٔ عبقات می‌گوید: بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه‌اش از خاور تا باختر را فرا گرفته‌است، هر کس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجازآمیز روشنگری است که هیچ باطلی در آن راه ندارد، و من در نوشتن الغدیر از دانشهای با ارزش نهفته در آن بهره فراوان بردم.

• آقابزرگ تهرانی

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی دربارهٔ آثار میرحامد حسین به ویژه عبقات می‌نویسد: کتابهای با عظمت و مفید میرحامد حسین، دریای ژرف نگری و باریک بینی را پر موج گردانده‌است… مهمترین و پرآوازه‌ترین اثر او «عبقات الانوار» در مناقب ائمّه اطهار ـ علیهم السّلام ـ است… و میرحامد حسین تمام حقایقی را که «دهلوی» در باب امامت منکر شده با بهره‌گیری از احادیث و اخباری که از طریق اهل سنت نقل شده، ثابت کرده‌است. [۶]

• روح‌الله خمینی

آیت الله خمینی در سال ۱۳۲۰ شمسی/۱۳۶۳ قمری که هنوز تمام مجلّدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر، می‌نویسد: «... هر کس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب عبقات الانور سید بزرگوار میر حامد حسین هندی، که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابی تاکنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قراری که شنیده شده، سی جلد است و آنچه که ما دیدیم، هفت ـ هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد از آن پیدا شود و اهلِ سنت درصدد جمع این کتاب و تضییع آن هستند و ما ملّت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت که یک چنین گنج پرقیمت و گوهر گرانبهائی از دست برود! اکنون قریب دو سال است (دو سال قبل از ۱۳۶۳ ق) که به ملت شیعه به تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده‌است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است. [۷] لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجّت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند.»

• محمد رضا حکیمی

ایشان دربارهٔ عبقات الانوار می‌نویسد: «و به راستی کتاب عبقات، عظیم است. آن اقیانوس بی‌کران و آن دریای ژرف، این کتاب است. این چنین کتابی در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملتها نیز همانند ندارد… کتاب «عبقات» با مجلدات بسیارش، یکی از والاترین نمونه‌های کار خود انسانی و پشتکار و مسئوولیت بشری است، و یکی از ارجمندترین سندهای…» [۹]

بخشی از این منابع و مصادر علامه میرحامد حسین، کتابخانه پدر بزرگوارش مرحوم سید محمد قلی موسوی و بخشی دیگر، کتاب‌های خریداری شده در مسافرت‌ها بود. بخش سوم منابع مورد نیاز علامه را از بلادهای مختلف طبق تقاضایش برای ایشان ارسال می‌داشتند و بخش آخر را نیز از کتابخانه‌هایی که هنگام بازدید می‌دید، استفاده می‌کرد که این بازدید و بهره‌برداری از کتابخانه حرم شریف نبوی در مدینه منوره و کتابخانه مکه مکرمه و بعضی از کتابخانه‌های مشهور عراق بوده‌است. وی در تهیه این منابع متحمل رنج‌ها و زحمت‌های فراوان شد تا با بهره‌وری از کتاب‌های معتبر اهل سنت به اثبات ولایت و امامت ائمه (ع) بپردازد. (۲۴)

بخشی از کتاب‌های اهل سنت در موضوعات مختلف، که میرحامد حسین از آن استفاده کرده؛ عبارت است از:

حدیث: الصحاح الستة وشروحها، کتب السنن، کنزالعمال، الموطا وشروحه، المشکاة وشروحها.

تفسیر قرآن: تفسیر ابن کثیر، جلالین، کشاف زمخشری، درالمنثور سیوطی، طبری، روح المعانی.

سیره: السیرة النبویة المعروفة بسیرة ابن هشام، سیرة النبویة دحلان، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد.

فقه: المبسوط شمس الدین سرخسی، نیل الاوطار شوکانی، احکام الاحکام فی شرح عمدة الاحکام حلبی، بدایع الصنایع کاشانی.

اصول فقه: المختصر لابی الحاجب وشروحه، الاصول سرخسی، المنار و شروحه، مسلم الثبوت و شروحه، نهایة العقول فخررازی.

رجال الحدیث: تهذیب الکمال امزی، تهذیب التهذیب ذهبی، الکمال فی اسماء الرجال، الثقات از ابن حیان.

کلام: شرح المقاصد تفتازانی، شرح المواقف جرجانی، شرح التجرید قوشجی… ;

تاریخ: تاریخ الطبری، تاریخ ابن اثیر، تاریخ ابن خلدون، تاریخ الیعقوبی، مروج الذهب مسعودی.

1. تتمیم عبقات، اثر سید ناصر حسین معروف به شمس العلماء، فرزند سید میرحامد حسین.
2. تذییل عبقات، نوشته سید ذاکر حسین، فرزند صاحب عبقات الانوار.
3. تعریب، جلد اول، «حدیث مدینة العلم» به قلم سید محسن نواب.
4. تلخیص، جلد دوم، پنجم، ششم و بخشی از جلد یکم به نام الثمرات به قلم سید محسن نواب.
5. تکمیل، جلد هفتم عبقات الانوار، نوشته سعیدالملت سید محمد سعید موسوی، فرزند سید ناصر حسین و نوه میر حامد حسین.
6. فیض القدیر فی ما یتعلق بحدیث الغدیر، تلخیصی است به قلم محدث شیخ عباس قمی.

مجلدات غدیر از کتاب بزرگ عبقات الانوار میرحامد حسین بسیار مفصل و طولانی است که این امر موجب شده‌است که کمتر مورد استفاده قرار گیرد. مرحوم حاج شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ه‍.ق) آن را به صورتی زیبا تلخیص کرد و به فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر نام نهاد. وی در این تلخیص روش علامه میرحامد حسین را کاملاً رعایت و ساختار و چارچوب کار وی را حفظ کرد و خواننده در مباحث و موضوع‌ها احساس گسست نمی‌کند. محدث قمی در این خصوص در زندگی‌نامه خود می‌نویسد:

کتاب فیض الغدیر… و آن مختصری است از جلدین غدیر عبقات الانوار سید محدث، عالم متکلم، محقق و مدقق مؤید مسدد، محیی السنة وسیف الامة، فخرالشیعة و حامی الشریعة، سیدنا الاجل مولانا المیر حامد حسین الهندی. (۲۵)

محدث قمی این اثر را در سال ۱۳۲۱هجری قمری در نجف اشرف به سامان رساند و تا هنگام تصحیح به صورت نسخه خطی در اختیار فرزندش قرار داشت که در سال ۱۳۶۴ هجری شمسی به همت آیت‌الله استادی با همکاری رضا مختاری و سید علی میرشریفی تصحیح و تحقیق شده‌است و در سال ۱۴۰۶هجری قمری نخستین بار با همت مؤسسه در راه حق چاپ و بار دوم به کوشش مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در ۴۶۲ صفحه چاپ شد.

محدث قمی خلاصه این کتاب را به دو مقصد تقسیم کرد: وی مقصد اول را به اثبات تواتر حدیث غدیر و نقض ایرادات فخررازی و مقلدین او و ذکر اسمای ناقلین و مخرجین این حدیث شریف از اکابر ائمه سنیه اختصاص داد که این فصل را در سه باب با این عنوان هاتنظیم کرد: باب اول: اثبات متواتر بودن حدیث غدیر و ذکر نام عالمان اهل سنت که کتابی در خصوص حدیث شریف تألیف کردند؛ باب دوم: ذکر کلمات فخر رازی در قدح حدیث شریف غدیر و جواب آن؛ باب سوم: در ذکر نام کسانی که در قدح حدیث غدیر از فخررازی تقلید کرده‌اند به همراه نقل کلمات بعضی از آنان.

مقصد دوم به بیان دلالت حدیث غدیر بر امامت حضرت امیرالمؤمنین (ع) و نقض کلمات شاه صاحب دهلوی اختصاص دارد که باب اول آن به بحث از کلام شاه صاحب در قدح بر دلالت حدیث شریف غدیر و بعد به رد آن و وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌پردازد. وی در این باب ده دلیل بر اثبات دلالت حدیث شریف غدیر بر امامت امیرالمؤمنین (ع) بیان می‌کند.

۷. خلاصه عبقات الانوار. این مجموعه به زبان عربی می‌باشد که سید علی حسینی میلانی تألیف و تعریب آن را در سال ۱۳۸۵هجری قمری در شهر کربلا آغاز کرد. وی در مقدمه جلد اول این کتاب به مباحثی از قبیل التزام علامه میر حامد حسین به قواعد مناظره و بحث، روش استدلال سندی و دلالتی، منابع اهل سنت در حوزه‌های تفسیر قرآن، علوم حدیث، سیره و تاریخ، فقه و اصول، رجال و کلام می‌پردازد.

علامه سید علی حسینی میلانی در سال ۱۴۱۴هجری قمری به بازنگری و چاپ مجدد خلاصه عبقات الانوار در ۲۰ جلد به نام نفحات الازهار به صورتی زیبا و با فهرستی کامل در آخر هر جلد پرداخت. وی جلد یکم و دوم و سوم را به «حدیث ثقلین» و چهارم را به «حدیث سفینه» و پنجم را به «حدیث نور» و ششم، هفتم، هشتم و نهم را به «حدیث غدیر» و دهم، یازدهم و دوازدهم را به «حدیث مدینة العلم» و سیزدهم و چهاردهم را به «حدیث طیر» و پانزدهم و شانزدهم را به «حدیث ولایت» و هفدهم و هیجدهم را به «حدیث منزلت» و سرانجام جلد نوزدهم را به «حدیث تشبیه» اختصاص داد. این نوزده جلد مربوط به منهج دوم است.

۸. نورالانوار ترجمه عبقات الانوار. این کتاب توسط سید شجاعت حسین رضوی گوپالپوری به اردو ترجمه شد و تاکنون پنج جلد آن یعنی حدیث ثقلین در دو جلد، حدیث نور، حدیث سفینه و حدیث تشبیه هر کدام در یک جلد به چاپ رسیده است.

• الالفین
• احقاق الحق
• النقض قزوینی
• قاضی نورالله شوشتری
• تبصره العوام
• سیدمرتضی رازی
• المراجعات
• دلایل الصدق
• نزهه اثنی عشریه
• الغدیر (کتاب)
• مجالس المومنین

• الذریعه، آقابزرگ تهرانی،
• میرحامد حسین، محمد رضا حکیمی، ص ۸۶–۸۸.
• الغدیر، علامه امینی، ج ۱، ص ۱۵۷.
• نقباء البشر، ج ۱، ص ۳۴۸.
• کشف الاسرار، امام خمینی، ص ۱۷۸.
• کیهان فرهنگی، شماره ۵۰، ص ۳۹.
• مجله پیام انقلاب، شماره ۱۵، ص ۹.
• مجله عشّاق اهل بیت ـ علیهم السلام ـ، محرم و صفر ۱۴۱۵، ص ۳۶.

• متن جلد اول تا جلد ۲۲ عبقات الانوار
• متن نفحات الازهار(خلاصه عبقات الانوار)
• معرفی عبقات در ویکی فقه
• معرفی عبقات الانوار
• معرفی کتاب عبقات الانوار میر حامد حسین